Czy można zrobić RTG zęba bez skierowania?

Badania RTG są podstawą nowoczesnej diagnostyki stomatologicznej — pozwalają wykryć ubytki, stany zapalne, torbiele, ocenić kość przed leczeniem implantologicznym czy ortodontycznym. Wokół skierowań na RTG narosło jednak sporo mitów. Poniżej znajdziesz rzetelne wyjaśnienie, kiedy skierowanie jest konieczne, a kiedy nie jest wymagane, jakie są rodzaje zdjęć, co dokładnie „widać” na radiogramach, jak wygląda bezpieczeństwo (dawki promieniowania) oraz ile kosztuje pantomogram.

 

Krótka odpowiedź

• Tak, można wykonać niektóre zdjęcia RTG zębów bez skierowania — dotyczy to stomatologicznych badań wewnątrzustnych (np. zdjęcie punktowe, skrzydłowo-zgryzowe) wykonywanych aparatami do celów stomatologicznych. Takie badania często zleca i wykonuje sam lekarz dentysta podczas wizyty.

• Na pantomogram (zdjęcie panoramiczne), cefalometrię oraz tomografię CBCT potrzebne jest skierowanie (niezależnie od tego, czy badanie jest prywatne, czy w ramach NFZ). W praktyce, jeśli badanie zleca dentysta podczas wizyty w tym samym gabinecie, „papierowe” skierowanie bywa częścią dokumentacji wewnętrznej — w zewnętrznych pracowniach radiologicznych zwykle poprosi się o dokument skierowania.
  
   

Co mówi prawo?

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia w sprawie warunków bezpiecznego stosowania promieniowania jonizującego:
„Badanie (...) wykonuje się na podstawie pisemnego skierowania będącego częścią dokumentacji medycznej.” Jednocześnie przepisy zwalniają ze skierowaniastomatologiczne badania wewnątrzustne wykonywane aparatami do celów stomatologicznych (oraz densytometrię dedykowanymi aparatami i badania w stanach zagrożenia życia). To lekarz (w tym lekarz dentysta) odpowiada za uzasadnienie ekspozycji i optymalizację ochrony przed promieniowaniem.

W praktyce oznacza to, że:

 

• w gabinecie stomatologicznym dentysta może wykonać/zarządzić zdjęcie wewnątrzustne bez „zewnętrznego” skierowania, bo jest ono elementem dokumentacji wizyty,

• do pantomogramu, cefalometrii i CBCT potrzebne jest skierowanie (zwykle od dentysty; może je też wystawić inny lekarz), a pracownie zewnętrzne poproszą o nie przed rejestracją.
  
   

Rodzaje zdjęć RTG w stomatologii (i kiedy się je wykonuje)

 

1) Zdjęcia wewnątrzustne (punktowe, skrzydłowo-zgryzowe)

Wysoka rozdzielczość małego obszaru. Używane do potwierdzania próchnicy międzyzębowej, oceny wierzchołków korzeni i kontroli leczenia kanałowego.

2) Pantomogram (zdjęcie panoramiczne)

Obejmuje jednocześnie obie szczęki, wszystkie zęby, stawy skroniowo-żuchwowe i zatoki szczękowe. Stosowane m.in. w planowaniu leczenia implantologicznego i ortodontycznego, przy zębach zatrzymanych, torbielach, zmianach w kości. 

3) Cefalometria

Profilowe zdjęcie czaszki przydatne w ortodoncji (analiza relacji szczęk, torów wzrostu).

4) CBCT (tomografia stożkowa)

Obraz 3D, gdy potrzebna jest precyzja przestrzenna — np. przed zabiegami implantologicznymi, w endodoncji (złamania, dodatkowe kanały), chirurgii stomatologicznej.

 

Co widać na zdjęciu RTG?

 

Na pantomogramie (panoramicznym)

• Nieprawidłowości w kościach twarzoczaszki, zanik kości w chorobach przyzębia,

• przebieg i położenie korzeni, w tym korzeni zębów zatrzymanych, ewentualne złamania,

• torbiele i zmiany okołowierzchołkowe (ziarniniaki),

• kierunek wyrzynania zębów (u dzieci i młodzieży),

• ogniska zapalne mogące wpływać na planowane leczenie (np. implanty). 
  
   

Na zdjęciach wewnątrzustnych

• Próchnica międzyzębowa (często niewidoczna klinicznie),

• stan wypełnień i szczelność materiału kompozytowego,

• długość i kształt kanałów oraz jakość wypełnienia po leczeniu endodontycznym.
  
   

Czy badania RTG są bezpieczne? Dawki promieniowania w praktyce

Nowoczesna radiologia stomatologiczna korzysta z aparatów cyfrowych i wąskiej wiązki promieniowania, co znacząco ogranicza dawkę dla pacjenta. Typowe wartości (zależne od aparatu i ustawień):

• Zdjęcie wewnątrzustne: do ok. 5 μSv,

• Pantomogram/cefalometria: zwykle ok. 7–12 μSv (niektóre źródła podają szerszy zakres 19–75 μSv, co pokazuje wpływ parametrów i technologii),

• CBCT: od kilkudziesięciu do nawet ~150 μSv (w zależności od pola obrazowania). 

Dla porównania, naturalne tło promieniowania pochłaniane rocznie to rząd kilku tysięcy μSv. Pojedynczy pantomogram stanowi więc ułamek rocznej dawki tła i jest badaniem niskodawkowym, o ile zlecany jest z uzasadnionych wskazań i wykonywany zgodnie z zasadą ALARA (tak mała dawka, jak to rozsądnie możliwe). 

 

RTG a ciąża i karmienie piersią

W pierwszym trymestrze ciąży stara się unikać ekspozycji, chyba że korzyść kliniczna przeważa nad ryzykiem. Gdy zdjęcie jest niezbędne (np. w ostrym stanie bólowym), lekarz dobierze najbezpieczniejszą technikę i parametry. Karmienie piersią nie jest przeciwwskazaniem do wykonania pantomogramu. W ostatnich wytycznych (m.in. ADA) podkreśla się, że rutynowe fartuchy ołowiane nie są już zalecane — priorytetem jest właściwa kolimacja, czujniki cyfrowe i uzasadnienie badania; decyzje ochronne podejmuje lekarz według aktualnych standardów. 

Ważne: zawsze poinformuj personel o ciąży lub jej podejrzeniu przed badaniem.

 

Jak wygląda badanie i przygotowanie?

• Rejestracja i skierowanie: do pracowni zewnętrznej zabierz skierowanie; w gabinecie stomatologicznym wewnątrzustne RTG może być wykonane „od ręki” jako element wizyty.

• Metalowe elementy: przed pantomogramem zdejmij kolczyki, łańcuszki, ruchome protezy; upnij włosy.

• Pozycjonowanie: do pantomogramu pacjent staje w aparacie, zagryza jednorazowy ustnik, aparat okrąża głowę — badanie trwa kilkanaście sekund.

• Wynik: elektronicznie (DICOM/JPG) i/lub wydruk; opis może wykonać lekarz prowadzący lub radiolog, w zależności od organizacji pracy.
  
   

Ile kosztuje pantomogram?

Ceny rynkowe zależą od miasta i standardu pracowni. W Łodzi,  cena zdjęcia pantomograficznego w gabinecie Pro Endodentica to 100 zł (stan na 2025; aktualny cennik i szczegóły znajdziesz pod linkiem).

Pamiętaj: warto przyjść z dotychczasowymi zdjęciami — jeśli są aktualne i diagnostyczne, lekarz czasem uniknie powtórnej ekspozycji.


 

Czy mogę zrobić RTG zęba bez skierowania — praktyczne scenariusze

• Ból ostro miejscowy, podejrzenie zapalenia wierzchołka: dentysta w gabinecie wykonuje zdjęcie wewnątrzustne bez skierowania „z zewnątrz” i stawia rozpoznanie w trakcie wizyty.

• Planowanie leczenia ortodontycznego/implantologicznego: wymagany będzie pantomogram (często też cefalometria/CBCT) — idąc do pracowni, weź skierowanie od lekarza prowadzącego. 

• Kontrola ognisk zapalnych przed zabiegiem: pantomogram na podstawie skierowania pozwoli ocenić stan całej szczęki i żuchwy. 
  
   

Najczęstsze pytania (FAQ)

 

Czy skierowanie na pantomogram ma termin ważności?

Przepisy nie wskazują sztywnego terminu; pracownie często honorują skierowania wystawione „na bieżąco”. Najlepiej wykonać badanie bez zwłoki, zgodnie z zaleceniem lekarza.

 

Kto może wystawić skierowanie?

Najczęściej wystawia je lekarz dentysta, ale może to zrobić także inny lekarz (np. POZ), jeśli uzasadnia to obraz kliniczny. 

 

Czy mogę sam „zamówić” pantomogram w pracowni prywatnej?

Pracownie zwykle wymagają skierowania — to wymóg prawny przy badaniach innych niż wewnątrzustne.

 

Podsumowanie

• Bez skierowania można wykonać w gabinecie stomatologiczne zdjęcia wewnątrzustne.

• Skierowanie jest potrzebne na pantomogram, cefalometrię i CBCT — nawet prywatnie; jeśli badanie zleca dentysta w trakcie wizyty, kwestię tę załatwia się w ramach dokumentacji medycznej.

• Radiologia stomatologiczna jest niskodawkowa i bezpieczna, o ile badanie jest uzasadnione i wykonane zgodnie ze standardami (ALARA). Typowy pantomogram to kilkanaście do kilkudziesięciu μSv. 

• W ciąży dążymy do minimalizowania ekspozycji, szczególnie w I trymestrze; gdy badanie jest konieczne, decyzję podejmuje lekarz, dobierając najbezpieczniejszą metodę.