Zanim powstały leki SSRI – jak dawniej leczono depresję i czy powrót do roślin ma sens?

Depresja towarzyszy ludzkości od wieków, a jej leczenie ewoluowało wraz z rozwojem medycyny i nauk przyrodniczych. Zanim w latach 80. XX wieku wprowadzono selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI), stosowano różnorodne metody, od terapii roślinnych po bardziej inwazyjne procedury. Obecnie, w obliczu nowych badań nad substancjami takimi jak psylocybina, pojawia się pytanie: czy powrót do naturalnych metod leczenia depresji ma sens?

 

Tradycyjne metody leczenia depresji

Przed erą nowoczesnych leków, leczenie depresji opierało się głównie na terapii psychologicznej, ziołolecznictwie oraz, w niektórych przypadkach, na bardziej drastycznych metodach. W starożytności i średniowieczu stosowano różne rośliny o działaniu uspokajającym, takie jak dziurawiec czy melisa.

 

Leczenie depresji w XVIII i XIX wieku – między medycyną, filozofią a eksperymentowaniem

W XVIII wieku depresję nazywano często „melancholią” — słowem wywodzącym się jeszcze ze starożytnej teorii czterech humorów. Wierzono, że melancholia to wynik nadmiaru czarnej żółci i że należy ją „przywrócić do równowagi”. Choć ta teoria medyczna już wtedy traciła na znaczeniu, jej wpływ był nadal widoczny.

W XIX wieku pojawiły się pierwsze bardziej "naukowe" podejścia, choć w dzisiejszym rozumieniu wciąż dalekie od medycyny opartej na dowodach. Depresję leczono m.in.:

• Hydroterapią, czyli kąpielami, prysznicami, a nawet owijaniem pacjentów w mokre prześcieradła – w przekonaniu, że uspokoją system nerwowy.

• Elektroterapią – stosowano prymitywne formy stymulacji elektrycznej, np. galwanizację czoła lub mięśni, by „ożywić układ nerwowy”.

• Opium i jego pochodne – stosowane powszechnie jako środki uspokajające i „na smutek”.

• Kokaina – uważana za tonik psychiczny (Freud początkowo ją promował jako lek na depresję).

• Wyjazdy do uzdrowisk, sanatoriów, klasztorów – leczenie przez odpoczynek w ciszy, zmiany środowiska.
  
   

Leczenie depresji przy użyciu roślin

Choć nowoczesna psychofarmakologia nie istniała, zioła nadal były w użyciu. Popularnością cieszyły się m.in.:

• Dziurawiec – stosowany od średniowiecza na „czarne myśli”, nadal używany w leczeniu łagodnych form depresji.

• Waleriana, chmiel, melisa – na „nerwy”, bezsenność i napięcie emocjonalne.

• Absynt (z piołunem) i inne ziołowe nalewki – stosowane przez artystów i bohemę jako sposób na „rozwinięcie świadomości” i walkę z melancholią, choć często prowadziły do uzależnień.
  
   

Filozofia i „zdrowie duszy”

Depresja była też postrzegana jako problem moralny lub duchowy. W listach, esejach i pamiętnikach z epoki często pojawia się podejście: „cierpi dusza, więc ulecz ją rozmową, kontemplacją, modlitwą, literaturą”. Bywało to bardziej skuteczne niż ówczesne metody „kliniczne”, szczególnie że instytucje psychiatryczne XIX wieku bywały opresyjne, a leczenie – pozbawione empatii.

 

Farmakologiczne leczenie depresji

Farmakologiczne leczenie depresji zaczęło się dopiero w połowie XX wieku – i początkowo... całkiem przypadkowo. W latach 50. testowano nowe leki na gruźlicę, m.in. izoniazyd i iproniazyd. Zauważono, że u niektórych pacjentów poprawiało się nie tylko zdrowie fizyczne, ale również nastrój.

To odkrycie zapoczątkowało badania nad wpływem monoamin (takich jak serotonina czy dopamina) na stan psychiczny. Wkrótce pojawiły się pierwsze inhibitory monoaminooksydazy (IMAO) oraz leki trójpierścieniowe (TCA), takie jak imipramina – skuteczne, ale często obciążone poważnymi skutkami ubocznymi.

Dopiero w latach 80. XX wieku pojawiły się leki SSRI (jak fluoksetyna – znana jako Prozac), które zrewolucjonizowały psychiatrię dzięki większemu bezpieczeństwu i lepszej tolerancji przez pacjentów. Choć ich skuteczność nie zawsze przewyższa starsze preparaty, to właśnie SSRI zapoczątkowały erę „nowoczesnych” antydepresantów i nadały leczeniu depresji nowy kierunek.

 

Psylocybina – powrót do korzeni

Psylocybina, naturalny związek psychoaktywny występujący w niektórych gatunkach grzybów, od wieków była wykorzystywana w rytuałach i praktykach leczniczych przez różne kultury. W latach 50. i 60. XX wieku zaczęto badać jej potencjał terapeutyczny w leczeniu depresji i innych zaburzeń psychicznych. Jednak z powodu zmian legislacyjnych i społecznych, badania te zostały przerwane.

 

Współczesne badania nad psylocybiną

W ostatnich latach obserwujemy renesans badań nad psylocybiną. Badania prowadzone przez Johns Hopkins University wykazały, że terapia wspomagana psylocybiną może przynieść znaczącą poprawę u pacjentów z depresją oporną na leczenie, a efekty mogą utrzymywać się nawet przez rok po jednej lub dwóch sesjach terapeutycznych.

 

Badania kliniczne – przegląd wyników z różnych ośrodków

Jednym z najczęściej cytowanych badań klinicznych nad psylocybiną w leczeniu depresji jest to przeprowadzone przez zespół z Imperial College London.

W 2016 roku opublikowano wyniki pilotażowego badania, w którym 12 pacjentom z lekooporną depresją podano dwie dawki psylocybiny w bezpiecznym, kontrolowanym środowisku.

Efekt? Już po tygodniu większość pacjentów wykazywała znaczną poprawę, a u kilku osób objawy depresji ustąpiły całkowicie na okres kilku miesięcy. Choć próba była niewielka, badanie zapoczątkowało falę dalszych projektów klinicznych.

 

Porównanie psylocybiny z klasycznymi antydepresantami

W 2021 roku Imperial College przeprowadził kolejne ważne badanie – tym razem porównując działanie psylocybiny z lekiem escitalopram (klasycznym SSRI).

W randomizowanym badaniu z udziałem 59 pacjentów okazało się, że psylocybina przyniosła porównywalne, a w niektórych aspektach lepsze efekty terapeutyczne niż SSRI – i to po zaledwie dwóch sesjach, w przeciwieństwie do codziennego przyjmowania leków przez sześć tygodni.

Różnica polegała też na intensywności doświadczenia i jakości poprawy – pacjenci częściej określali zmianę jako „głęboką” lub „przełomową”.

 

Psylocybina a depresja w kontekście chorób somatycznych

Johns Hopkins University oraz NYU Langone Medical Center prowadziły również badania nad stosowaniem psylocybiny u pacjentów z depresją związaną z diagnozą choroby nowotworowej.

Wyniki opublikowane w 2016 roku wskazują, że jedna lub dwie sesje z psylocybiną znacząco obniżyły poziom lęku egzystencjalnego i depresji nawet na sześć miesięcy po sesji. U ponad 70% pacjentów zaobserwowano poprawę jakości życia i relacji interpersonalnych.

Efekty były tak wyraźne, że FDA przyznała terapii z użyciem psylocybiny status „przełomowej terapii” (Breakthrough Therapy Designation) – co otworzyło drogę do przyspieszonych badań klinicznych.

 

Podsumowanie

Historia leczenia depresji pokazuje, że metody oparte na naturalnych substancjach były stosowane od wieków. Współczesne badania nad psylocybiną sugerują, że powrót do takich metod jest możliwy, a w połączeniu z nowoczesnymi standardami medycznymi mogłoby to oznaczać nowe możliwości terapeutyczne dla osób cierpiących na depresję. Jednak na ten moment trzeba pamiętać, że psylocybina oraz grzyby halucynogenne w Polsce i w większości innych krajów nie są oficjalnie zatwierdzone jako środek leczniczy.